مقدمه
رشد مهارت های حرکتی ظریف کودکان یکی از پایه های ضروری برای دستیابی به دیگر مهارت های مهم آینده همانند نوشتن، ترسیم و مراقبت از خود می‌باشد. همانند دیگر زمینه های رشد، متخصصین مراقبت از کودک نقش مهمی در فراهم کردن تجارب، منابع و راهنمایی های لازم ایفا می‌کنند که به کودکان در رشد مهارت های حرکتی ظریف از طریق عادت ها و تجارب بازی های روزمره کمک خواهد نمود.
به کار گیری یک رویکرد واحد که بر اساس علاقه کودک باشد این اطمینان را خواهد داد که تمرینات و فعالیت ها لذت بخش و معنی دار خواهد بود، و بنابراین احتمال نتیجه ارتقاء یادگیری مثبت برای کودکان افزایش می یابد.این موضوع به خصوص برای کودکانی که در مهارت های حرکتی ظریف مشکل دارند، یا کودکانی که به طور کلی به تمریناتی که در حیطه فعالیت های حرکتی ظریف قرار گرفته است مانند ترسیم، هنر یا کاردستی یا خمیر بازی علاقه‌مند نیستند اهمیت دارد.
مهارت های حرکتی ظریف کدام است؟
اصطلاح حرکت ظریف به معنای عضلات کوچک است. مهارت های حرکتی ظریف شامل استفاده از عضلات کوچک در انگشتان، دست و بازو برای دست ورزی، کنترل و استفاده از وسایل و اشیا می‌باشد. هماهنگی چشم و دست، که در آن فرد از بینایی برای کنترل حرکات و فعالیت های عضلات کوچک استفاده می‌کند، نیز از دیگر اجزای مهم رشد مهارت های حرکتی ظریف می‌باشد.
چرا مهارت های حرکتی ظریف مهم هستند؟
توانایی های حرکتی ظریف اساسی برای مهارت های زیادی است که کودک در سفر کودکی خود به آنها دست می‌یابد و رشد خواهد داد. برای نوزادان و کودکان کوچ، مهارت های حرکتی ظریف آنها تعامل با محیط اطراف، و در نتیجه یادگیری را تسهیل می‌کند. در طی فرایند رشدی، مهارت های حرکتی ظریف کودکان پیش‌نیاز ی ضروری در ایجاد مهارت های اولیه ادبیات، ریاضی و کمک به خود از قبیل لباس پوشیدن و نظافت شخصی مستقل می‌باشد. هنگامی که کودکان در سال‌های پیش‌دبستانی و دبستان هستند، مهارت های حرکتی ظریف آنها به ارتقاء مهارت های ریاضی و ادبیات کمک خواهد کرد، همچنین به مشارکت در فعالیت های پیچیده تر مانند تمرینات هنر ویا کاردستی، بازی های فکری، فعالیت های ساخت و ساز با استفاده از مکعب و بازی های ساخت و ساز تبلیغاتی، استفاده از کامپیوتر و نواختن الات موسیقی کمک خواهد کرد. کودکانی که در مهارت های حرکتی ظریف مشکل دارند ممکن است دچار ناامیدی و اعتماد به نفس پایین شوند زیرا قادر به اجرای تکالیف روزمره مانند ترسیم یا قیچی کردن همانند سایر همسالان خود نیستند. اغلب کودکانی که تکالیف حرکتی ظریف را مشکل می‌بینند در این تکالیف به دلیل ناامیدی، خستگی و ترس از شکست مشارکت نمی‌کنند. این اتفاق یک چرخه منفی ایجاد می‌کند زیرا این کودکان فرصت کمتری برای تمرین و بهبود مهارت های حرکتی ظریف خود دارند.
رشد حرکت ظریف
همانند همه حیطه های رشدی، هر کودک با سرعتی متفاوت مهارت های حرکتی ظریف خود را ایجاد می‌کند، و قدرت و توانایی های متفاوتی را نشان می‌دهند، این اتفاق به علاقه و شخصیت آنها بستگی دارد. اما، یک الگوی کلی وجود دارد که رشد حرکت ظریف کودکان از آن پیروی کرده و نقاط عطفی وجود دارد که در یک دامنه سنی خاص مشخص است. بعضی از ویژگی های نقاط عطفی که کودکان در سنین خاص به آنها می‌رسند شامل موارد زیر است:
برای نوزادان کوچک
نوزادان بسیار کوچک کنترل کمی بر بدن خود دارند. همزمان با رشد متوجه می‌شوند که دست‌ها، انگشتان، پاها، و انگشتان پای آنها به بدنشان متصل است و در پنج ماهگی می‌توانند برای مدت کوتاهی برای یک شی دست خود را دراز کرده و آن را نگه دارند.
برای نوزادان بزرگتر
در شش تا نه ماهگی نوزادان می‌توانند اشیایی مانند کلید، جغجغه و اسباب بازی های کوچک را نگه داشته و تکان دهند، و در نه ماهگی می‌توانند یک شی را از دستی به دست دیگر بدهند. آنها قادر خواهند بود وسایل کوچک را با استفاده از انگشت شست و اشاره بردارند. کودکان در سن پایین علاقه دارند همه چیز را در دهان خود بگذارند، پس جلوگیری از وقوع شک اهمیت دارد. در حدود ۱۶ ماهگی می‌توانند فعالیت های ساده‌ای را مانند ورق زدن کتاب هایی با برگه‌های ضخیم، تکمیل پازل های ساده و استفاده از نخ و مهره را انجام دهند.
برای نوپایان
از ۱۶ ماهگی تا سه سالگی، نوپایان مهارت های حرکتی ظریف خود را بدست آورده و از آن برای اکتشاف دنیای خود و مستقل شدن استفاده می‌کنند. در این هنگام آنها می‌توانند با کمک قاشق غذا بخورند و می‌توانند مکعب ها را روی هم بچینند و مکعب های بزرگ لگو را روی هم قرار دهند. آنها همچنین شروع به خط خطی کردن با استفاده از وسایل ترسیمی می‌کنند اگرچه ممکن است در ابتدا قلم را به درستی در دست نگیرند و برای مثال با مشت کردن دست آن را نگه دارند.
برای کودکان پیش‌دبستانی
کودکان سه تا پنج سال کنترل کارآمدی بر عضلات کوچک خود خواهند داشت، و شروع به ماهر شدن در تکالیفی از قبیل بستن دکمه و استفاده از قیچی می‌کنند. آنها همچنین مهارت نوشتاری و ترسیمی خود را بهبود بخشیده ، و قادر به رونوشت حروف، اعداد و اشکال هستند، و اغلب نقاشی‌های به نسبت پیچیده ای رسم می‌کنند. از حدود سه سالگی، اغلب کودکان سمت غالب خود را مشخص خواهند کرد.
برای کودکان در سن مدرسه
با رسیدن کودکان به سن مدرسه، آنها همچنان مهارت های حرکتی ظریف خود را ارتقا داده، و مهارت های ترسیمی، نوشتاری، رنگ آمیزی و استفاده از قیچی روان و تطابق یافته تری خواهند داشت. با قوی شدن عضلات ظریف این فعالیت ها ساده‌تر شده، و اغلب بیشتر در این گونه فعالیت ها مشارکت می‌کنند.
فعالیت های حرکتی ظریف
از آنجایی که کودکان به طور کلی هنگامی که به چیزی علاقه داشته باشند آن را بهتر یاد می‌گیرند، اینکه متخصصین مراقبت از کودک علایق و توانایی های هر کودک را بشناسند، و از آن به عنوان اساسی برای برنامه ریزی استفاده کنند اهمیت دارد. وقتی به فعالیت های حرکتی ظریف فکر می‌کنید، اغلب افراد به یاد تجربیات قدیمی از قبیل ریسندگی، نقاشی، ترسیم، چسب کاری، برش با قیچی یا استفاده از خمیر بازی با کمک وردنه و قالب می‌افتند. اما، فعالیت های روزمره زیاد دیگری وجود دارد که در آن کودکان فرصت مناسبی برای رشد حرکت ظریف دارند. این فعالیت ها برای کودکانی که علاقه‌ای به تمرینات حرکت ظریف مرسوم ندارن، یا از وضعیت توانایی حرکت ظریف خود آگاهی دارند مناسب است.
ایده های زیر می‌تواند به متخصصین مراقبت از کودک در استفاده از حیطه علاقه کودک یا توانایی های او به عنوان اساسی برای ارتقای رشد حرکت ظریف آنها کمک کند:
در حیطه بازی های نمایشی:
- لباس و کفش هایی با امکان بستن به شکل های مختلف از قبیل دکمه فشاری، دکمه های بزرگ و کوچک، زیپ و چسبی
- ابزار نوشتن مانند خودکار، مداد، گچ، کاغذ و تخته سیاه در محیطی طراحی شده مانند دفتر، کلاس مدرسه، رستوران یا فروشگاه
- حمامی برای شستن و خشک کردن عروسک ها، لباس عروسک ها
در حیطه شن بازی:
- استفاده از وسایل و ابزار ها مانند تنگ، قاشق، فنجان، برش دهنده خمیر شیرینی و سینی نانوایی
- ماشین های اسباب بازی با اندازه های مختلف از جمله ماشین های بسیار کوچک
- مواد طبیعی از قبیل سنگ، چوب، سبزیجات
- استفاده از آب در شن بازی به تشویق برای دست‌ورزی کمک می‌کند.
برای فعالیت های خمیر بازی:
- وسایل آماده از قبیل قالب حیوانات، وسایل آشپزی، قیچی، نی و چوب کبریت و شکل حروف و اعداد
- برای کودکان بزرگتر، اشیا جذاب مانند مجسمه ها یا اشکال کوچک که می‌توان در خمیر مخفی کرد. می‌توان فشار دادن خمیر برای یافتن شی مخفی را تبدیل به بازی کرد.
- موادی از قبیل برنج، یا حبوبات کوچک برای اضافه کردن به خمیر برای ایجاد یک بافت جالب
برای فعالیت های دست‌ورزی:
- تنگ یا ظروف بزرگ برای دسته بندی
- آهن‌ربا برای تجربه کردن و کشف چگونگی جادبه، دافعه، و حرکت دادن اشیا فلزی
- کیسه حسی، شامل مواردی که برای کودکان جالب باشد تا دست‌ورزی کرده و با لمس شناسایی کنند
- مواد ساخت و ساز، از قبیل موارد تبلیغاتی مانند Lego و نیز لوازم نجاری و وسایل خانه مانند جعله، کاغذ، پارچه و چسب نواری
- تجربه بازی های کثیف، مانند شن خیس، گل بازی، سفالگری
برای فعالیت های موسیقی و حرکتی:
- بازی با انگشتان همراه با ریتم
- اضافه کردن یک مورد حرکت ظریف به یک فعالیت حرکت درشت برای مثال، وارد کردن حرکت ظریف در بازی های تقلید از رهبر گروه، یا شامل کردن فعالیت حرکتی ظریف در یک چالش حرکت درشت.
کمک به کودکان با مشکلات حرکت ظریف
متخصصین مراقبت از کودک نقش مهمی در حمایت از کودکانی دارند دچار تاخیر یا مشکلاتی در رشد مهارت های حرکتی ظریف خود هستند. هنگامی که کودکی مشکلات مداوم در این حیطه را تجربه می‌کند متخصصین مراقبت از کودک نیاز دارند با دیگر متخصصین همانند کاردرمانگران همکاری کنند تا رویکرد های تخصصی برای ارتقا رشد حرکت ظریف کودک به کار بگیرند. در این موارد، ممکن است نیاز باشد برنامه درمانی را به گونه‌ای قرار داد که همسو با علایق کودک باشد، و بتوان آن را در برنامه روزانه جای داد.
نتیجه گیری
مهارت های حرکتی ظریف اساسی مهم برای اکتساب دیگر مهارت ها، از قبیل ادبیات، ریاضی، کمک به خود و توانایی اجرای تکالیف متعدد روزمره دیگر می‌باشد. متخصصین مراقبت از کودک می‌توانند از طریق آشنایی با علایق و توانایی های هر فرد و استفاده از این اطلاعات برای برنامه ریزی تمرینات حرکت ظریف به رشد مهارت های حرکتی آنها کمک کنند. تجارب بازی های خلاقانه نیز این فرصت را به متخصصین مراقبت از کودک می‌دهد تا کودکان را تشویق به تمرین و رشد مهارت های حرکتی ظریف خود به شیوه‌ای معنا دار و غیر اجباری کنند.
References and further reading
• Amorson, A. (2001). Learn to move – move to learn. Jigsaw. 21, 6-7.
• Brereton, A., & Broadbent, K. (2007). ACT-NOW Factsheet 34 Developing Fine Motor skills. Retrieved 1 September 2008,
from http://www.med.monash.edu.au/spppm/research/devpsych/actnow/factsheet.html
• Brook G., Wagenfeld, A., & Thompson, C. (n.d.). Fine motor development and early school performance. Retrieved 1
September 2008, from http://www.fingergym.info.downloads/Finemotordevpp1-4.pdf
• Department of Health Western Australia. (2003). Hand skills. Retrieved 1September 2008, from http://www.pmh.health.
wa.gov.au/health/infant_care/brochures/play/ACF6.pdf
• Egle, C. (2004). A practical guide to working with children. Victoria: Tertiary Press.
